Historia powiatu
Zarys historii Ziemi Bialobrzeskiej
Mazowsze poludniowe, to wedlug potocznej opinii, kraina nieciekawa i monotonna, skladajaca sie glównie z lasków i piasków. Tu jednak nad kreta i nieuregulowana Pilica, w krainie sadów owocowych i lasów sosnowo-debowych, mozemy równiez znalezc wiele atrakcji. Krajobraz tego terenu uksztaltowal ladolód. Liczne moreny polodowcowe na pólnocy powiatu, oddzielone sa szeroka, silnie meandrujaca pradolina Pilicy, od rozleglych równin z poludnia Ziemi Bialobrzeskiej. Lewy brzeg Pilicy, bedacy krawedzia Wysoczyzny Rawskiej, jest wysoki i stromy oraz posiada stosunkowo dobre gleby. Z wielu miejsc tego rejonu, roztacza sie widok w promieniu kilkudziesieciu kilometrów. Dolina Bialobrzeska, obejmujaca czesc pradoliny Pilicy miedzy Nowym Miastem a Bialobrzegami, stanowi najbardziej malowniczy odcinek tej rzeki. Ma w swym nurcie wiele wysp i tworzy liczne piaszczyste lachy. Prawy brzeg natomiast, bedacy czescia Równiny Radomskiej, tworza niskie równinne laki, badz niewysokie wydmy i pokryty jest warstwami ubogich gleb, glównie bielicowych.
Nie ulega watpliwosci, ze juz w czasach pierwszych Piastów, Ziemia Bialobrzeska znalazla sie w granicach panstwa polskiego. Wydaje sie, ze w pierwszym okresie istnienia panstwowosci polskiej, przebieg poludniowej granicy Mazowsza zblizony byl do ustalonej w 1124 r. granicy archidiakonatu czerskiego, czyli bieglaby ona wzdluz Pilicy, a dopiero w poblizu jej ujscia do Wisly objelaby prawobrzezne pózniejsze parafie Grabów i Magnuszew. Przesuniecie granicy bardziej na poludnie wiazane jest z panowaniem Konrada Mazowieckiego. Wówczas prawdopodobnie prawie calosc ziem obecnego powiatu bialobrzeskiego weszla w granice Mazowsza. Granice te w przyblizeniu mozna wyznaczyc umiejscawiajac liczne na naszym terenie grodziska wczesnosredniowieczne: Siekluki, Blotnica, Gózd, Kielbów, Szczyty. Ostateczne utrwalenie poludniowej granicy Mazowsza na naszym terenie nastapilo w 1359 roku, kiedy to Kazimierz Wielki dokonal zwrotu ksieciu mazowieckiemu Siemowitowi III zajetego w tym czasie Zapilicza, co jest równoznaczne z wlaczeniem tego terytorium do Mazowsza.
Miedzy Grójcem a osadnictwem nadpilickim, w okresie sredniowiecza, rozposcieral sie pas lasów. Gesciej zasiedlone enklawy w terenie lesnym byly tylko w okolicach Goszczyna i Lekarcic. Dopiero nad Pilica wystepowaly wieksze skupiska osadnicze. Byly to: tereny w dobrach rycerskich Falecice, Promna, Biejków i Branków oraz w zachodniej czesci obecnego powiatu dobra benedyktynów plockich. Benedyktyni tereny te uzyskali od ksiecia mazowieckiego i czerskiego Trojdena w dniu 12 grudnia 1338 roku, który w zamian za Milonów (obecnie Wilanów k/Warszawy) nadaje przywileje dla wsi klasztornych nad Pilica: Przybyszew, Przybyszowice, Osuchów, Minków, Borowe i Wysmierzyce. Przywilej ten zezwolil opactwu na lokacje miasta na prawie magdeburskim w Przybyszewie lub innej wsi klasztornej w jego okolicach. Benedyktyni wykorzystuja ten przywilej i juz przed 1396 rokiem uzyskuja prawa miejskie dla Przybyszewa i Wysmierzyc.
Prawy brzeg Pilicy byl jeszcze bardziej lesisty. Wystepujace na nim osadnictwo bylo rozproszone. W XII-XIV wieku funkcjonuja jednak osiedla m.in.: Korzen, Brzezce, Niedabyl, Sucha, Mikówka, Pierzchnia, czy wspomniane wyzej Wysmierzyce. Pas grodzisk granicznych: Szczyty, Kielbów, Siekluki, Gózd, Blotnica przezywal w tym czasie swój najwiekszy rozkwit. Dla XIV wieku szacuje sie, ze teren obecnego powiatu bialobrzeskiego zamieszkiwalo okolo 1400-1600 osób. Uksztaltowana juz byla podstawowa siec parafialna. Istnialy w owym czasie parafie: Promna, Przybyszew, Wysmierzyce, Radzanów, Bukówno, Blotnica, Kaszów, Jasionna i Stromiec. Pod wzgledem powierzchni najwieksza byla parafia Jasionna (ok. 180 km2 wraz ze Stromcem, który placil swietopietrze w Jasionnej), najmniejsza natomiast Wysmierzyce – ok. 70 km2. Wysmierzyce byly takze najslabiej zaludniona parafia, gdyz oblicza sie, ze wówczas zamieszkiwalo teren tej parafii okolo 50 osób. Najwiecej, okolo 400 osób zamieszkiwalo na terenie parafii Blotnica.
W XV wieku siec osadnicza rejonu Goszczyn – Lekarcice jest juz uksztaltowana w swych zasadniczych zrebach. Podobnie jest w dolinie Pilicy w gminie Promna. Istnieja juz na tym terenie wszystkie wazniejsze miejscowosci od Biejkowa i Promnej na wschodzie po Przybyszew i Osuchów na zachodzie. Te dwa rejony osadnicze oddzielal od siebie jednak jeszcze rejon lasów, na którym siec osadnicza ksztaltowala sie dopiero w wiekach pózniejszych.
Na prawym brzegu Pilicy siec osadnicza najlepiej byla rozwinieta we wschodniej i poludniowej czesci obecnego powiatu. Okolice Wysmierzyc, Radzanowa i Blotnicy posiadaly juz w pelni uksztaltowana siec osadnicza. Rozwój tych terenów wiazany jest przede wszystkim z przebiegiem przez Wysmierzyce torunsko – lwowskiego szlaku handlowego oraz z dzialalnoscia benedyktynów plockich. Siec osadnicza wokól starej parafii Jasionna na terenie obecnej gminy Bialobrzegi dopiero sie ksztaltowala (m.in.: z XV wieku pochodzi najstarsza wzmianka o Bialobrzegach). Natomiast na wschodzie obecnego powiatu w gminie Stromiec, lasy Puszczy Stromieckiej powoduja, iz w nastepnych wiekach powstanie na tym terenie jeszcze wiele nowych miejscowosci.
W okresie sredniowiecza pod wzgledem form wlasnosci ziemskiej, na omawianym terenie króluje wlasnosc szlachecka. Tylko Stromiec, Stromiecka Wola i Pacew naleza do ksiecia. Nieco wieksza jest wlasnosc koscielna. Skupiona jest ona w jednym kluczu benedyktynów plockich, a w jego sklad pod koniec XV wieku wchodza z obecnego powiatu bialobrzeskiego: 2 miasta Przybyszew i Wysmierzyce oraz 3 wsie – Przybyszowice, Osuchów i Mikówka. W rekach szlachty znajduja sie pozostale miejscowosci omawianego terenu.
Wiek XVI i poczatek wieku XVII jest najprawdopodobniej okresem wzglednej prosperity omawianego terenu. Wlasnie w tym czasie nastepuje systematyczny i bardzo intensywny wyreb drzew w Puszczy Stromieckiej. Przykladowo król Zygmunt III na poczatku XVII wieku wydaje dekrety proboszczom stromieckim dozwalajace im na pozyskanie drzew w lasach królewskich, a nawet zezwalajacych na wolny wyreb w calej Puszczy Stromieckiej. Omawiany okres charakteryzuje sie takze pozyskiwaniem innych darów puszczy. Istnienie „oblesci” bartnej w Suchej w 1554 roku sugeruje, iz bartnictwo musialo miec dosc duze znaczenie w naszym rejonie, a miód byl tym towarem, którym handlowano nie tylko na rynkach lokalnych. Wyrobem smoly, wegli kowalskich itp. zajmowali sie zapewne pierwsi mieszkancy miejscowosci noszacych obecnie nazwy Budy np.: Budy Biejkowskie, Budy Brankowskie, Budy Michalowskie. Miejscowosci te powstawaly wlasnie w okresie eksploatacji gospodarczej Puszczy Stromieckiej.
Wlasnie potrzeby zwiazane z rozwojem gospodarczym wydaje sie, iz byly podstawowa przyczyna lokacji Bialobrzegów 2 wrzesnia 1540 roku przez króla Zygmunta Starego. Nowo powstale miasto otrzymalo prawa magdeburskie i szereg przywilejów oraz ulg m.in.: miasto otrzymuje przywilej organizowania dwóch jarmarków w roku, poniedzialkowych targów tygodniowych, a wszyscy mieszczanie i przedmieszczanie zostaja zwolnieni na 12 lat od placenia podatków miejskich. Administracyjnie miasto od poczatku swego istnienia podlegalo pod powiat warecki ziemi czerskiej województwa mazowieckiego i bylo prywatna wlasnoscia Anny Faleckiej, wdowy po Janie z Biejkowa herbu Jastrzebiec.
W XVI wieku do grona wczesniej istniejacych dolacza parafia bialobrzeska. W ciagu kolejnych czterystu lat siec parafialna powiatu nie bedzie podlegac zmianom. Kolejne parafie na terenie Ziemi Bialobrzeskiej powstawac beda dopiero w wieku XX.
Okres reformacji w Europie i w Polsce, równiez na Ziemi Bialobrzeskiej zapisal swoje epizody. Okolo 1510 roku urodzil sie w Sieklukach zasluzony dla kultury polskiej pisarz reformacyjny i wydawca druków protestanckich Jan Seklucjan. W koncu XVI wieku ówczesny wlasciciel Radzanowa i wlosci okolicznych - Rogolina, Bukówna, Grzmiacej - Seweryn Kurdwanowski, porzucil wiare katolicka i zostal arianinem. Radzanowski dwór stal sie arianskim zborem, do którego w 1602 roku zjechali sie Bracia Polscy z calej prawie korony na swój arianski synod. Innowierczy epizod nie trwal dlugo. Seweryn Kurdwanowski nawrócil sie i w 1645 roku ufundowal nawet kosciolowi piekny oltarz, by zmazac grzech zbladzenia w wierze.
Druga polowa XVIIw. i poczatek wieku XVIII byly okresem upadku gospodarczego Ziemi Bialobrzeskiej. Liczne wojny toczace sie w owym czasie na ziemiach polskich (m.in.; "Potop" szwedzki), przyczynily sie zapewne zahamowania rozwoju omawianego terenu. Wojska szwedzkie, co najmniej trzykrotnie przebywaly na naszym terenie. Pisemne informacje, które zachowaly sie w Stromcu, mówia nam, ze po przejsciu wojsk szwedzkich w miejscowosci zostal zburzony kosciól, a Szwedzi zatrzymali sie przez noc cala, rabujac wszedzie i znecajac sie nad ludnoscia w sposób najokrutniejszy. Kolejny ich pobyt w tej miejscowosci skonczyl sie podpaleniem dworu, skad ogien przeniósl sie dalej, obracajac cala wies w perzyne. W czerwcu 1657 r. z kolei Wysmierzyce zostaly najechane, zlupione i spalone przez oddzialy wojsk Rakoczego. Pozary byly oczywiscie kleska nekajaca miejscowosci nie tylko w czasach wojennych. Z wiekszych ówczesnych pozarów przypomnijmy tylko pozar Bialobrzegów z poczatku lat siedemdziesiatych XVIII wieku w wyniku którego, oprócz zabudowan wielu mieszkanców, splonal takze kosciól, oraz przywileje miejskie znajdujace sie w aktach magistratu. Natomiast Przybyszew w latach 1779 – 1812 doswiadczyl az pieciu pozarów miasta, gdzie w kazdym z nich splonelo minimum kilkanascie zabudowan, a w ostatnim z nich splonely: kosciól, plebania, szpital oraz 53 domy wraz z budynkami gospodarskimi i zbiorami. Wojny, pozary, glód i wreszcie przychodzila epidemia – kolejny wróg zubozalej ludnosci. Na terenie powiatu bialobrzeskiego epidemia z 1708 roku spowodowala, ze przykladowo Wysmierzyce utracily ponad dwie trzecie swoich obywateli. Przyczyn upadku gospodarczego trzeba szukac oczywiscie znacznie szerzej. Glówna przyczyna byla niewatpliwie ogólna sytuacja gospodarcza kraju, powyzej zasygnalizowalem tylko kilka z przyczyn lokalnych, które poglebily upadek gospodarczy regionu.
W czerwcu 1794 roku, po bitwie pod Szczekocinami, przebywal w Przybyszewie Tadeusz Kosciuszko. Na wiesc o poddaniu sie Krakowa Austriakom wydal on tu odezwe, zwana przybyszewska. Z Przybyszewem zwiazal sie równiez towarzysz broni Kosciuszki, uczestnik Insurekcji, general Antoni Madalinski. On to w roku 1797 wydzierzawil pobliski majatek Borowe i w nim zmarl w niespelna 2 lata pózniej w roku 1804. W dwusetna rocznice przybycia gen. A.Madalinskiego do Borowego, Prymas Polski ks. kardynal Józef Glemp dokonal przy kosciele parafialnym w Przybyszewie, uroczystego odsloniecia i poswiecenia pomnika bohaterskiego generala.
Upadek panstwa polskiego w wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. zmienil w zasadniczy sposób strukture administracyjna ziem dawnej Rzeczypospolitej. Pilica staje sie rzeka graniczna dzielaca Ziemie Bialobrzeska miedzy dwa mocarstwa zaborcze. Tereny lezace na lewym brzegu Pilicy (gmina Promna) staja sie czescia panstwa pruskiego, natomiast tereny prawobrzezne dostaja sie pod wladanie Austrii. Taki stan utrzymal sie do roku 1807, gdy to z terenów trzeciego zaboru pruskiego zostaje utworzone Ksiestwo Warszawskie – w jego sklad weszly tereny gminy Promna.
Wiosna 1809 roku korpus austriackiego arcyksiecia Ferdynanda d'Este uderza na Ksiestwo Warszawskie. Przez tereny Ziemi Bialobrzeskiej przechodzi armia wspomagajaca glówne sily austriackie, dowodzona przez gen. Mondeta, która przeprawia sie przez Pilice pod Bialobrzegami. Po kwietniowej bitwie pod Raszynem i kilkutygodniowej okupacji Warszawy, ponownie armie austriackie wycofuja sie na poludnie. 11 czerwca 1809 roku dochodzi do tzw. bitwy pod Jedlinskiem. W wyniku bitwy powazne zniszczenia powstaly w wioskach polozonych miedzy Blotnica a Jedlinskiem, równiez ostrzal artyleryjski powaznie uszkodzil kosciól w Blotnicy.
Po wojnie 1809 roku ziemie polskie zagarniete przez Austrie w trzecim rozbiorze zostaja przylaczone do Ksiestwa Warszawskiego. Tereny Ziemi Bialobrzeskiej polozone na prawym brzegu Pilicy staja sie wówczas czescia departamentu radomskiego. Po upadku Ksiestwa Warszawskiego Bialobrzegi dostaly sie pod zabór rosyjski i administracyjnie weszly w sklad najpierw województwa sandomierskiego z siedziba w Radomiu, a nastepnie w sklad guberni radomskiej.
W 1829 roku rozpoczyna sie budowa traktu krakowskiego. Inzynier Teodor Urbanski wytyczyl jego przebieg przez Grójec - Bialobrzegi - Radom - Szydlowiec - Kielce - Jedrzejów do Krakowa. Budowano go w bardzo szybkim tempie i byl on gotowy w polowie lat trzydziestych ubieglego wieku. Posiadal pelne zagospodarowanie w postaci budynków administracji, stacji pocztowych, goscinców i zajazdów dla podróznych. Trakt krakowski, obecnie stanowiacy fragment miedzynarodowej trasy nr 7, stal sie glówna arteria stymulujaca rozwój Ziemi Bialobrzeskiej w ciagu ostatnich 170 lat.
Juz w pierwszym okresie Powstania Styczniowego, na przelomie stycznia i lutego 1863 roku w nastepstwie akcji dywersyjnej powstanców polskich zostaje spalony most na Pilicy w Bialobrzegach. Kolejne walki powstancze w okolicach Bialobrzegów staczane sa wiosna i latem tego roku. Najwiekszym pod wzgledem zaangazowanych sil epizodem powstanczym rozgrywajacym sie na terenie powiatu bialobrzeskiego, byla bitwa radzanowska stoczona przez oddzial Dionizego Feliksa Czachowskiego. Oddzial pulkownika Czachowskiego przemieszczajacy sie z rejonu Przysuchy w kierunku pólnocno-wschodnim, w dniu 26.V.1863 r. w rejonie Radzanowa zostal zmuszony przyjac bitwe z przewazajacymi silami rosyjskimi dowodzonymi przez pulkownika Bulatowicza. Ze strony rosyjskiej w bitwie wzielo udzial okolo 1300 ludzi, natomiast polski oddzial liczyl okolo 450 powstanców. Pulkownik Czachowski ocenial straty wlasne na 23 poleglych i rannych powstanców, natomiast straty wroga na okolo 50 poleglych. 6 wrzesnia 1863 r. przybyl do Wysmierzyc kilkudziesiecioosobowy oddzial kawalerii, dowodzony prawdopodobnie przez Pawla Gasowskiego. Powstancy przejeli wówczas pieniadze znajdujace sie w kasie miejskiej. W nocy z 9 na 10 listopada 1863 na cmentarzu w Bukównie odbyl sie pogrzeb bohaterskiego pulkownika Dionizego Feliksa Czachowskiego. Powstancze walki na Ziemi Bialobrzeskiej konczy potyczka stoczona przez pplk Jana Rudowskiego 14 lutego 1864r. Pod Bialobrzegami zaskoczyl on kawaleryjskim podjazdem kozaków eskortujacych poczte i rozpedzil ich. W okresie nastepnym pozostaly juz tylko represje rosyjskie na miejscowej ludnosci.
W XIX wieku Bialobrzegi stanowily niewielki, lecz ruchliwy osrodek handlu lokalnego, a posiadajac przywilej na 13 jarmarków w roku, byly znane z handlu bydlem, konmi, zbozem a takze... sola. Jednak 17 pazdziernika 1869 roku Komitet Urzadzajacy w Królestwie Polskim na swym 320 posiedzeniu postanowil miasto Bialobrzegi w powiecie radomskim zmienic na osade z dniem 1 stycznia 1870 roku. W tym samym dniu traca prawa miejskie takze Wysmierzyce i Przybyszew. Miasteczka naszego powiatu dziela los wielu miasteczek Królestwa Kongresowego liczacych ponizej 3 tysiecy mieszkanców i dochodach nie przekraczajAcych 1500 rubli rocznie i traca na wiele lat prawa miejskie, a Przybyszew nie odzyskal tych praw do dnia dzisiejszego.
I wojna swiatowa zbierala krwawe zniwo równiez na naszym terenie, przez który przetaczaly sie kilkakrotnie ofensywy i kontrofensywy olbrzymich i wrogich sobie armii. Juz w pazdzierniku 1914 roku Niemcy i Austriacy przeprowadzaja tzw. „ofensywe pazdziernikowa”. W operacji tej biora udzial m.in.: 2 i 4 batalion z I pulku Legionów Polskich, które zostaja podporzadkowane 9 armii niemieckiej i wraz z nia maja zdobywac Warszawe. Batalion 4 pod dowództwem Tadeusza Wyrwy-Furgalskiego operuje w dniach 21–26 pazdziernika 1914 roku w rejonie Bialobrzegi – Falecice – Promna – Budy Michalowskie. Wlasnie w rejonie tej ostatniej miejscowosci batalion odpiera ataki Rosjan, uniemozliwiajac im przejscie przez Pilice. W tym czasie Niemcy wydaja zarzadzenie, w wyniku którego ludnosc musi opuscic Bialobrzegi, a sama miejscowosc spalono w celach taktycznych. Natomiast w lipcu 1915r. wojska rosyjskie postanowily wyzyskac dogodna pozycje, jaka przedstawia lewy brzeg Pilicy w Przybyszewie oraz wsiach pobliskich. W tym celu wykonano w Przybyszewie umocnienia ziemne oraz spalono mlyn i kilka budynków na brzegu Czarnej Wody, zeby odslonic sobie widok na sasiednie ogrody warzywne i laki. Do walk jednak nie doszlo, gdyz wojska rosyjskie, zagrozone obejsciem, wycofaly sie w nocy 19 lipca w strone Warszawy.
Poczawszy od sierpnia 1915 roku Pilica ponownie staje sie rzeka graniczna. Bialobrzegi i tereny na prawym brzegu Pilicy dostaja sie pod okupacje austriacka, a tereny lewobrzezne pod okupacje niemiecka. Okupacyjne wladze austriackie zlikwidowaly administracje carska, tworzac okregi terytorialnie odpowiadajace dawnym powiatom, które wchodza w sklad tzw. General-Gubernatorstwa w Lublinie. Wraz z narodzinami II Rzeczypospolitej zmienia sie podzial administracyjny, lecz zostaje zachowany podzial Ziemi Bialobrzeskiej wzdluz Pilicy. Tereny gminy Promna zostaja wlaczone do powiatu grójeckiego województwa warszawskiego, natomiast tereny prawobrzezne wchodza w sklad powiatu radomskiego województwa kieleckiego.
W okresie miedzywojennym juz w 1922 prawa miejskie odzyskuja Wysmierzyce. Pierwszym burmistrzem miasteczka zostaje aptekarz Bronislaw Wasilowski. Równiez mieszkancy Bialobrzegów juz od poczatku okresu miedzywojennego staraja sie o odzyskanie praw miejskich – niestety jednak bezskutecznie. Nastepuje wówczas powolny, lecz staly rozwój osady. Powstaje szereg nowych instytucji i obiektów uzytecznosci publicznej oddzialywujacych na teren Ziemi Bialobrzeskiej. Przykladowo zawiazaly sie: Stowarzyszenie Masarzy Chrzescijan oraz Cech Zbiorowy Rzemiosla. W 1936 roku oddano do uzytku zelbetonowy most na Pilicy, który byl najwiekszym mostem tego typu wybudowanym w Polsce miedzywojennej. Dlugosc mostu wynosila 250m (4 przesla po 60 m kazde). Takze powoli rozwija sie siec dróg w okolicach Bialobrzegów. W 1927 roku nastepuje rozpoczecie budowy nowej, utwardzonej drogi z Bialobrzegów do Wysmierzyc. Droga ta zostaje oddana do uzytku w 1934r. Dwa lata wczesniej rozpoczyna sie budowe utwardzonej drogi Bialobrzegi – Stromiec. Powstaja odcinki dróg Falecice-Warka, Blotnica-Gózd i inne. Na podkreslenie zasluguje fakt, ze inwestycje drogowe byly prawie w calosci wykonywane z funduszy zainteresowanych gmin.
Juz 1 wrzesnia 1939 roku mieszkancy Bialobrzegów przezyli groze bombowego nalotu samolotów niemieckiej Luftwaffe. Z duzej wysokosci padly bomby w poblizu oddanego zaledwie przed trzema laty do uzytku mostu na Pilicy. W pierwszych dniach wojny takze zostala zbombardowana stacja kolejowa Dobieszyn. 8 wrzesnia 1939 roku szescioosobowy patrol minerski z Centrum Wyszkolenia Saperów wysadza jedno przeslo mostu na Pilicy. Tereny w Kamieniu, juz od pierwszych dni wojny byly wykorzystywane jako lotnisko polowe przez 22 eskadre II dywizjonu liniowego brygady bombowej, a nastepnie przez 63 Eskadre Obserwacyjna. Takze wrzesien 1939 roku przynosi Ziemi Bialobrzeskiej przelana krew zolnierzy 13 i 19 Dywizji Piechoty z armii „Prusy”, które zostaly rozbite miedzy Bialobrzegami a Ryczywolem. W nastepnych latach okupacji hitlerowskiej aresztowania, wywózki do obozów i rozstrzeliwania ludnosci, staly sie dniem powszednim spoleczenstwa. W bialobrzeskim getcie hitlerowcy osadzili okolo 4 tys. Zydów z okolicznych terenów. Jego likwidacja nastapila w czerwcu 1942 roku, kiedy to Zydzi zostali wywiezieni do obozu zaglady w Treblince.
Walka konspiracyjna na terenie Ziemi Bialobrzeskiej koncentrowala sie na dzialalnosci wywiadowczej, gromadzeniu broni oraz szkoleniach: bojowym, motorowym i sanitarnym. Z dzialalnosci bojowej na tym terenie warto wymienic: kilkakrotne niszczenie przewodów linii telefonicznej przy drodze Warszawa – Kraków, niszczenie dokumentacji w pracujacych dla okupanta mleczarniach i urzedach gmin, wymierzanie kar urzednikom niemieckim i ekspedycje karne przeciw elementom przestepczym. Teren w poblizu majatku Piekarty oznaczonym kryptonimem „Latarnia 421” odebral 2 zrzuty lotnicze skladajace sie w sumie z 4 cichociemnych oraz 19 zasobników i waliz.
Podczas okupacji niemieckiej tereny powiatu lezace na poludnie od Pilicy naleza do dystryktu radomskiego Generalnego Gubernatorstwa, natomiast teren gminy Promna nalezal do dystryktu warszawskiego. W styczniu 1945 roku konczy sie dla Ziemi Bialobrzeskiej koszmar okupacji hitlerowskiej. Podobnie jak w okresie miedzywojennym Pilica dzieli ten rejon na dwie czesci. Tereny na pólnoc od Pilicy przynaleza do powiatu grójeckiego, natomiast na poludnie to teren powiatu radomskiego.
Zasadnicze zmiany nastepuja dopiero w 1956 roku. Otóz w dniu 12 listopada 1955 roku zostalo podpisane rozporzadzenie Rady Ministrów w sprawie utworzenia m.in.: powiatu bialobrzeskiego oraz zmiany granic województwa warszawskiego i kieleckiego. Na podstawie powyzszego rozporzadzenia utworzono w dniu 1 stycznia 1956 roku powiat bialobrzeski, w sklad którego weszly z powiatu radomskiego: miasto Wysmierzyce, osada Bialobrzegi i 15 gromad (Blotnica, Bobrek, Dlugie, Gózd, Grotki, Grzmiaca, Kostrzyn, Mlodynie, Pierzchnia, Radzanów, Stromiec, Stromiec-Podlesie, Sucha, Szczyty, Witaszyn). Z powiatu grójeckiego województwa warszawskiego przylaczono 5 gromad: Broniszew, Pnie, Promna, Przybyszew i Rykaly. Powiat Bialobrzeski posiadal powierzchnie 673 km2, a zamieszkiwalo ten teren okolo 38 000 mieszkanców, w tym tylko okolo 2,5% mieszkanców mieszkalo w jedynym miasteczku na terenie powiatu w Wysmierzycach. Na potrzeby Powiatowej Rady Narodowej i innych wladz sredniego szczebla w rok pózniej oddano do uzytku nowy gmach przy obecnym Placu Zygmunta Starego. W dwa lata po utworzeniu powiatu, 1 stycznia 1958 roku Bialobrzegom przywrócono prawa miejskie (Rozp. Prezesa Rady Ministrów z 11 listopada 1957r.). Bialobrzegi sa wówczas miasteczkiem liczacym 2780 mieszkanców.
Rok 1972 przynosi likwidacje gromad i powolanie znacznie wiekszych gmin (Bialobrzegi, Promna, Radzanów, Stara Blotnica, Stromiec i Wysmierzyce). Powiat bialobrzeski przetrwal niecale 20 lat. W wyniku reformy administracyjnej kraju od 1 czerwca 1975 roku przestaja funkcjonowac powiaty. Szesc gmin Ziemi Bialobrzeskiej wchodzi w sklad nowego Województwa Radomskiego. W latach 1956-1975 teren powiatu bialobrzeskiego zmniejszyl sie m.in. o solectwa: Dlugie przylaczone do gminy Potworów, Ulów – przylaczony do gminy Klwów oraz Augustów przylaczony do gminy Grabów n/Pilica.
W ramach nowego podzialu administracyjnego Polski, który wszedl w zycie 1 stycznia 1999r., jako jeden z 38 powiatów ziemskich Województwa Mazowieckiego, zostal utworzony Powiat Bialobrzeski. Powiat w obecnym ksztalcie posiada powierzchnie 639 km2 i zamieszkuje go okolo 34 300 mieszkanców. Powierzchnia powiatu zmniejszyla sie o 34 km2 w stosunku do lat szescdziesiatych XX wieku. Ponad 24% ludnosci mieszka w dwóch miastach – Bialobrzegi i Wysmierzyce, natomiast gestosc zaludnienia powiatu wynosi 54 osoby na km2.
Szczególnym miejscem w powiecie jest Sanktuarium Maryjne w Blotnicy. Dekretem biskupa Jana Kantego Lorka z 25 lutego 1963 r. kosciól w Blotnicy otrzymal range Sanktuarium Maryjnego Ziemi Radomskiej. Staraniem biskupa Piotra Golebiowskiego papiez Pawel VI zezwolil na uroczyste zalozenie zlocistych koron na obraz Madonny Blotnickiej. 21 sierpnia 1977 roku ks. kardynal Karol Wojtyla wraz ks. biskupem Piotrem Golebiowskim w asyscie biskupów i licznych rzesz pielgrzymów, nalozyl korony na wslawiony Obraz. Byla to ostatnia koronacja cudownego obrazu przeprowadzona przez Karola Wojtyle jako Kardynala przed powolaniem Go na Stolice Apostolska.
Ireneusz Rzeczkowski
Nie ulega watpliwosci, ze juz w czasach pierwszych Piastów, Ziemia Bialobrzeska znalazla sie w granicach panstwa polskiego. Wydaje sie, ze w pierwszym okresie istnienia panstwowosci polskiej, przebieg poludniowej granicy Mazowsza zblizony byl do ustalonej w 1124 r. granicy archidiakonatu czerskiego, czyli bieglaby ona wzdluz Pilicy, a dopiero w poblizu jej ujscia do Wisly objelaby prawobrzezne pózniejsze parafie Grabów i Magnuszew. Przesuniecie granicy bardziej na poludnie wiazane jest z panowaniem Konrada Mazowieckiego. Wówczas prawdopodobnie prawie calosc ziem obecnego powiatu bialobrzeskiego weszla w granice Mazowsza. Granice te w przyblizeniu mozna wyznaczyc umiejscawiajac liczne na naszym terenie grodziska wczesnosredniowieczne: Siekluki, Blotnica, Gózd, Kielbów, Szczyty. Ostateczne utrwalenie poludniowej granicy Mazowsza na naszym terenie nastapilo w 1359 roku, kiedy to Kazimierz Wielki dokonal zwrotu ksieciu mazowieckiemu Siemowitowi III zajetego w tym czasie Zapilicza, co jest równoznaczne z wlaczeniem tego terytorium do Mazowsza.
Miedzy Grójcem a osadnictwem nadpilickim, w okresie sredniowiecza, rozposcieral sie pas lasów. Gesciej zasiedlone enklawy w terenie lesnym byly tylko w okolicach Goszczyna i Lekarcic. Dopiero nad Pilica wystepowaly wieksze skupiska osadnicze. Byly to: tereny w dobrach rycerskich Falecice, Promna, Biejków i Branków oraz w zachodniej czesci obecnego powiatu dobra benedyktynów plockich. Benedyktyni tereny te uzyskali od ksiecia mazowieckiego i czerskiego Trojdena w dniu 12 grudnia 1338 roku, który w zamian za Milonów (obecnie Wilanów k/Warszawy) nadaje przywileje dla wsi klasztornych nad Pilica: Przybyszew, Przybyszowice, Osuchów, Minków, Borowe i Wysmierzyce. Przywilej ten zezwolil opactwu na lokacje miasta na prawie magdeburskim w Przybyszewie lub innej wsi klasztornej w jego okolicach. Benedyktyni wykorzystuja ten przywilej i juz przed 1396 rokiem uzyskuja prawa miejskie dla Przybyszewa i Wysmierzyc.
Prawy brzeg Pilicy byl jeszcze bardziej lesisty. Wystepujace na nim osadnictwo bylo rozproszone. W XII-XIV wieku funkcjonuja jednak osiedla m.in.: Korzen, Brzezce, Niedabyl, Sucha, Mikówka, Pierzchnia, czy wspomniane wyzej Wysmierzyce. Pas grodzisk granicznych: Szczyty, Kielbów, Siekluki, Gózd, Blotnica przezywal w tym czasie swój najwiekszy rozkwit. Dla XIV wieku szacuje sie, ze teren obecnego powiatu bialobrzeskiego zamieszkiwalo okolo 1400-1600 osób. Uksztaltowana juz byla podstawowa siec parafialna. Istnialy w owym czasie parafie: Promna, Przybyszew, Wysmierzyce, Radzanów, Bukówno, Blotnica, Kaszów, Jasionna i Stromiec. Pod wzgledem powierzchni najwieksza byla parafia Jasionna (ok. 180 km2 wraz ze Stromcem, który placil swietopietrze w Jasionnej), najmniejsza natomiast Wysmierzyce – ok. 70 km2. Wysmierzyce byly takze najslabiej zaludniona parafia, gdyz oblicza sie, ze wówczas zamieszkiwalo teren tej parafii okolo 50 osób. Najwiecej, okolo 400 osób zamieszkiwalo na terenie parafii Blotnica.
W XV wieku siec osadnicza rejonu Goszczyn – Lekarcice jest juz uksztaltowana w swych zasadniczych zrebach. Podobnie jest w dolinie Pilicy w gminie Promna. Istnieja juz na tym terenie wszystkie wazniejsze miejscowosci od Biejkowa i Promnej na wschodzie po Przybyszew i Osuchów na zachodzie. Te dwa rejony osadnicze oddzielal od siebie jednak jeszcze rejon lasów, na którym siec osadnicza ksztaltowala sie dopiero w wiekach pózniejszych.
Na prawym brzegu Pilicy siec osadnicza najlepiej byla rozwinieta we wschodniej i poludniowej czesci obecnego powiatu. Okolice Wysmierzyc, Radzanowa i Blotnicy posiadaly juz w pelni uksztaltowana siec osadnicza. Rozwój tych terenów wiazany jest przede wszystkim z przebiegiem przez Wysmierzyce torunsko – lwowskiego szlaku handlowego oraz z dzialalnoscia benedyktynów plockich. Siec osadnicza wokól starej parafii Jasionna na terenie obecnej gminy Bialobrzegi dopiero sie ksztaltowala (m.in.: z XV wieku pochodzi najstarsza wzmianka o Bialobrzegach). Natomiast na wschodzie obecnego powiatu w gminie Stromiec, lasy Puszczy Stromieckiej powoduja, iz w nastepnych wiekach powstanie na tym terenie jeszcze wiele nowych miejscowosci.
W okresie sredniowiecza pod wzgledem form wlasnosci ziemskiej, na omawianym terenie króluje wlasnosc szlachecka. Tylko Stromiec, Stromiecka Wola i Pacew naleza do ksiecia. Nieco wieksza jest wlasnosc koscielna. Skupiona jest ona w jednym kluczu benedyktynów plockich, a w jego sklad pod koniec XV wieku wchodza z obecnego powiatu bialobrzeskiego: 2 miasta Przybyszew i Wysmierzyce oraz 3 wsie – Przybyszowice, Osuchów i Mikówka. W rekach szlachty znajduja sie pozostale miejscowosci omawianego terenu.
Wiek XVI i poczatek wieku XVII jest najprawdopodobniej okresem wzglednej prosperity omawianego terenu. Wlasnie w tym czasie nastepuje systematyczny i bardzo intensywny wyreb drzew w Puszczy Stromieckiej. Przykladowo król Zygmunt III na poczatku XVII wieku wydaje dekrety proboszczom stromieckim dozwalajace im na pozyskanie drzew w lasach królewskich, a nawet zezwalajacych na wolny wyreb w calej Puszczy Stromieckiej. Omawiany okres charakteryzuje sie takze pozyskiwaniem innych darów puszczy. Istnienie „oblesci” bartnej w Suchej w 1554 roku sugeruje, iz bartnictwo musialo miec dosc duze znaczenie w naszym rejonie, a miód byl tym towarem, którym handlowano nie tylko na rynkach lokalnych. Wyrobem smoly, wegli kowalskich itp. zajmowali sie zapewne pierwsi mieszkancy miejscowosci noszacych obecnie nazwy Budy np.: Budy Biejkowskie, Budy Brankowskie, Budy Michalowskie. Miejscowosci te powstawaly wlasnie w okresie eksploatacji gospodarczej Puszczy Stromieckiej.
Wlasnie potrzeby zwiazane z rozwojem gospodarczym wydaje sie, iz byly podstawowa przyczyna lokacji Bialobrzegów 2 wrzesnia 1540 roku przez króla Zygmunta Starego. Nowo powstale miasto otrzymalo prawa magdeburskie i szereg przywilejów oraz ulg m.in.: miasto otrzymuje przywilej organizowania dwóch jarmarków w roku, poniedzialkowych targów tygodniowych, a wszyscy mieszczanie i przedmieszczanie zostaja zwolnieni na 12 lat od placenia podatków miejskich. Administracyjnie miasto od poczatku swego istnienia podlegalo pod powiat warecki ziemi czerskiej województwa mazowieckiego i bylo prywatna wlasnoscia Anny Faleckiej, wdowy po Janie z Biejkowa herbu Jastrzebiec.
W XVI wieku do grona wczesniej istniejacych dolacza parafia bialobrzeska. W ciagu kolejnych czterystu lat siec parafialna powiatu nie bedzie podlegac zmianom. Kolejne parafie na terenie Ziemi Bialobrzeskiej powstawac beda dopiero w wieku XX.
Okres reformacji w Europie i w Polsce, równiez na Ziemi Bialobrzeskiej zapisal swoje epizody. Okolo 1510 roku urodzil sie w Sieklukach zasluzony dla kultury polskiej pisarz reformacyjny i wydawca druków protestanckich Jan Seklucjan. W koncu XVI wieku ówczesny wlasciciel Radzanowa i wlosci okolicznych - Rogolina, Bukówna, Grzmiacej - Seweryn Kurdwanowski, porzucil wiare katolicka i zostal arianinem. Radzanowski dwór stal sie arianskim zborem, do którego w 1602 roku zjechali sie Bracia Polscy z calej prawie korony na swój arianski synod. Innowierczy epizod nie trwal dlugo. Seweryn Kurdwanowski nawrócil sie i w 1645 roku ufundowal nawet kosciolowi piekny oltarz, by zmazac grzech zbladzenia w wierze.
Druga polowa XVIIw. i poczatek wieku XVIII byly okresem upadku gospodarczego Ziemi Bialobrzeskiej. Liczne wojny toczace sie w owym czasie na ziemiach polskich (m.in.; "Potop" szwedzki), przyczynily sie zapewne zahamowania rozwoju omawianego terenu. Wojska szwedzkie, co najmniej trzykrotnie przebywaly na naszym terenie. Pisemne informacje, które zachowaly sie w Stromcu, mówia nam, ze po przejsciu wojsk szwedzkich w miejscowosci zostal zburzony kosciól, a Szwedzi zatrzymali sie przez noc cala, rabujac wszedzie i znecajac sie nad ludnoscia w sposób najokrutniejszy. Kolejny ich pobyt w tej miejscowosci skonczyl sie podpaleniem dworu, skad ogien przeniósl sie dalej, obracajac cala wies w perzyne. W czerwcu 1657 r. z kolei Wysmierzyce zostaly najechane, zlupione i spalone przez oddzialy wojsk Rakoczego. Pozary byly oczywiscie kleska nekajaca miejscowosci nie tylko w czasach wojennych. Z wiekszych ówczesnych pozarów przypomnijmy tylko pozar Bialobrzegów z poczatku lat siedemdziesiatych XVIII wieku w wyniku którego, oprócz zabudowan wielu mieszkanców, splonal takze kosciól, oraz przywileje miejskie znajdujace sie w aktach magistratu. Natomiast Przybyszew w latach 1779 – 1812 doswiadczyl az pieciu pozarów miasta, gdzie w kazdym z nich splonelo minimum kilkanascie zabudowan, a w ostatnim z nich splonely: kosciól, plebania, szpital oraz 53 domy wraz z budynkami gospodarskimi i zbiorami. Wojny, pozary, glód i wreszcie przychodzila epidemia – kolejny wróg zubozalej ludnosci. Na terenie powiatu bialobrzeskiego epidemia z 1708 roku spowodowala, ze przykladowo Wysmierzyce utracily ponad dwie trzecie swoich obywateli. Przyczyn upadku gospodarczego trzeba szukac oczywiscie znacznie szerzej. Glówna przyczyna byla niewatpliwie ogólna sytuacja gospodarcza kraju, powyzej zasygnalizowalem tylko kilka z przyczyn lokalnych, które poglebily upadek gospodarczy regionu.
W czerwcu 1794 roku, po bitwie pod Szczekocinami, przebywal w Przybyszewie Tadeusz Kosciuszko. Na wiesc o poddaniu sie Krakowa Austriakom wydal on tu odezwe, zwana przybyszewska. Z Przybyszewem zwiazal sie równiez towarzysz broni Kosciuszki, uczestnik Insurekcji, general Antoni Madalinski. On to w roku 1797 wydzierzawil pobliski majatek Borowe i w nim zmarl w niespelna 2 lata pózniej w roku 1804. W dwusetna rocznice przybycia gen. A.Madalinskiego do Borowego, Prymas Polski ks. kardynal Józef Glemp dokonal przy kosciele parafialnym w Przybyszewie, uroczystego odsloniecia i poswiecenia pomnika bohaterskiego generala.
Upadek panstwa polskiego w wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. zmienil w zasadniczy sposób strukture administracyjna ziem dawnej Rzeczypospolitej. Pilica staje sie rzeka graniczna dzielaca Ziemie Bialobrzeska miedzy dwa mocarstwa zaborcze. Tereny lezace na lewym brzegu Pilicy (gmina Promna) staja sie czescia panstwa pruskiego, natomiast tereny prawobrzezne dostaja sie pod wladanie Austrii. Taki stan utrzymal sie do roku 1807, gdy to z terenów trzeciego zaboru pruskiego zostaje utworzone Ksiestwo Warszawskie – w jego sklad weszly tereny gminy Promna.
Wiosna 1809 roku korpus austriackiego arcyksiecia Ferdynanda d'Este uderza na Ksiestwo Warszawskie. Przez tereny Ziemi Bialobrzeskiej przechodzi armia wspomagajaca glówne sily austriackie, dowodzona przez gen. Mondeta, która przeprawia sie przez Pilice pod Bialobrzegami. Po kwietniowej bitwie pod Raszynem i kilkutygodniowej okupacji Warszawy, ponownie armie austriackie wycofuja sie na poludnie. 11 czerwca 1809 roku dochodzi do tzw. bitwy pod Jedlinskiem. W wyniku bitwy powazne zniszczenia powstaly w wioskach polozonych miedzy Blotnica a Jedlinskiem, równiez ostrzal artyleryjski powaznie uszkodzil kosciól w Blotnicy.
Po wojnie 1809 roku ziemie polskie zagarniete przez Austrie w trzecim rozbiorze zostaja przylaczone do Ksiestwa Warszawskiego. Tereny Ziemi Bialobrzeskiej polozone na prawym brzegu Pilicy staja sie wówczas czescia departamentu radomskiego. Po upadku Ksiestwa Warszawskiego Bialobrzegi dostaly sie pod zabór rosyjski i administracyjnie weszly w sklad najpierw województwa sandomierskiego z siedziba w Radomiu, a nastepnie w sklad guberni radomskiej.
W 1829 roku rozpoczyna sie budowa traktu krakowskiego. Inzynier Teodor Urbanski wytyczyl jego przebieg przez Grójec - Bialobrzegi - Radom - Szydlowiec - Kielce - Jedrzejów do Krakowa. Budowano go w bardzo szybkim tempie i byl on gotowy w polowie lat trzydziestych ubieglego wieku. Posiadal pelne zagospodarowanie w postaci budynków administracji, stacji pocztowych, goscinców i zajazdów dla podróznych. Trakt krakowski, obecnie stanowiacy fragment miedzynarodowej trasy nr 7, stal sie glówna arteria stymulujaca rozwój Ziemi Bialobrzeskiej w ciagu ostatnich 170 lat.
Juz w pierwszym okresie Powstania Styczniowego, na przelomie stycznia i lutego 1863 roku w nastepstwie akcji dywersyjnej powstanców polskich zostaje spalony most na Pilicy w Bialobrzegach. Kolejne walki powstancze w okolicach Bialobrzegów staczane sa wiosna i latem tego roku. Najwiekszym pod wzgledem zaangazowanych sil epizodem powstanczym rozgrywajacym sie na terenie powiatu bialobrzeskiego, byla bitwa radzanowska stoczona przez oddzial Dionizego Feliksa Czachowskiego. Oddzial pulkownika Czachowskiego przemieszczajacy sie z rejonu Przysuchy w kierunku pólnocno-wschodnim, w dniu 26.V.1863 r. w rejonie Radzanowa zostal zmuszony przyjac bitwe z przewazajacymi silami rosyjskimi dowodzonymi przez pulkownika Bulatowicza. Ze strony rosyjskiej w bitwie wzielo udzial okolo 1300 ludzi, natomiast polski oddzial liczyl okolo 450 powstanców. Pulkownik Czachowski ocenial straty wlasne na 23 poleglych i rannych powstanców, natomiast straty wroga na okolo 50 poleglych. 6 wrzesnia 1863 r. przybyl do Wysmierzyc kilkudziesiecioosobowy oddzial kawalerii, dowodzony prawdopodobnie przez Pawla Gasowskiego. Powstancy przejeli wówczas pieniadze znajdujace sie w kasie miejskiej. W nocy z 9 na 10 listopada 1863 na cmentarzu w Bukównie odbyl sie pogrzeb bohaterskiego pulkownika Dionizego Feliksa Czachowskiego. Powstancze walki na Ziemi Bialobrzeskiej konczy potyczka stoczona przez pplk Jana Rudowskiego 14 lutego 1864r. Pod Bialobrzegami zaskoczyl on kawaleryjskim podjazdem kozaków eskortujacych poczte i rozpedzil ich. W okresie nastepnym pozostaly juz tylko represje rosyjskie na miejscowej ludnosci.
W XIX wieku Bialobrzegi stanowily niewielki, lecz ruchliwy osrodek handlu lokalnego, a posiadajac przywilej na 13 jarmarków w roku, byly znane z handlu bydlem, konmi, zbozem a takze... sola. Jednak 17 pazdziernika 1869 roku Komitet Urzadzajacy w Królestwie Polskim na swym 320 posiedzeniu postanowil miasto Bialobrzegi w powiecie radomskim zmienic na osade z dniem 1 stycznia 1870 roku. W tym samym dniu traca prawa miejskie takze Wysmierzyce i Przybyszew. Miasteczka naszego powiatu dziela los wielu miasteczek Królestwa Kongresowego liczacych ponizej 3 tysiecy mieszkanców i dochodach nie przekraczajAcych 1500 rubli rocznie i traca na wiele lat prawa miejskie, a Przybyszew nie odzyskal tych praw do dnia dzisiejszego.
I wojna swiatowa zbierala krwawe zniwo równiez na naszym terenie, przez który przetaczaly sie kilkakrotnie ofensywy i kontrofensywy olbrzymich i wrogich sobie armii. Juz w pazdzierniku 1914 roku Niemcy i Austriacy przeprowadzaja tzw. „ofensywe pazdziernikowa”. W operacji tej biora udzial m.in.: 2 i 4 batalion z I pulku Legionów Polskich, które zostaja podporzadkowane 9 armii niemieckiej i wraz z nia maja zdobywac Warszawe. Batalion 4 pod dowództwem Tadeusza Wyrwy-Furgalskiego operuje w dniach 21–26 pazdziernika 1914 roku w rejonie Bialobrzegi – Falecice – Promna – Budy Michalowskie. Wlasnie w rejonie tej ostatniej miejscowosci batalion odpiera ataki Rosjan, uniemozliwiajac im przejscie przez Pilice. W tym czasie Niemcy wydaja zarzadzenie, w wyniku którego ludnosc musi opuscic Bialobrzegi, a sama miejscowosc spalono w celach taktycznych. Natomiast w lipcu 1915r. wojska rosyjskie postanowily wyzyskac dogodna pozycje, jaka przedstawia lewy brzeg Pilicy w Przybyszewie oraz wsiach pobliskich. W tym celu wykonano w Przybyszewie umocnienia ziemne oraz spalono mlyn i kilka budynków na brzegu Czarnej Wody, zeby odslonic sobie widok na sasiednie ogrody warzywne i laki. Do walk jednak nie doszlo, gdyz wojska rosyjskie, zagrozone obejsciem, wycofaly sie w nocy 19 lipca w strone Warszawy.
Poczawszy od sierpnia 1915 roku Pilica ponownie staje sie rzeka graniczna. Bialobrzegi i tereny na prawym brzegu Pilicy dostaja sie pod okupacje austriacka, a tereny lewobrzezne pod okupacje niemiecka. Okupacyjne wladze austriackie zlikwidowaly administracje carska, tworzac okregi terytorialnie odpowiadajace dawnym powiatom, które wchodza w sklad tzw. General-Gubernatorstwa w Lublinie. Wraz z narodzinami II Rzeczypospolitej zmienia sie podzial administracyjny, lecz zostaje zachowany podzial Ziemi Bialobrzeskiej wzdluz Pilicy. Tereny gminy Promna zostaja wlaczone do powiatu grójeckiego województwa warszawskiego, natomiast tereny prawobrzezne wchodza w sklad powiatu radomskiego województwa kieleckiego.
W okresie miedzywojennym juz w 1922 prawa miejskie odzyskuja Wysmierzyce. Pierwszym burmistrzem miasteczka zostaje aptekarz Bronislaw Wasilowski. Równiez mieszkancy Bialobrzegów juz od poczatku okresu miedzywojennego staraja sie o odzyskanie praw miejskich – niestety jednak bezskutecznie. Nastepuje wówczas powolny, lecz staly rozwój osady. Powstaje szereg nowych instytucji i obiektów uzytecznosci publicznej oddzialywujacych na teren Ziemi Bialobrzeskiej. Przykladowo zawiazaly sie: Stowarzyszenie Masarzy Chrzescijan oraz Cech Zbiorowy Rzemiosla. W 1936 roku oddano do uzytku zelbetonowy most na Pilicy, który byl najwiekszym mostem tego typu wybudowanym w Polsce miedzywojennej. Dlugosc mostu wynosila 250m (4 przesla po 60 m kazde). Takze powoli rozwija sie siec dróg w okolicach Bialobrzegów. W 1927 roku nastepuje rozpoczecie budowy nowej, utwardzonej drogi z Bialobrzegów do Wysmierzyc. Droga ta zostaje oddana do uzytku w 1934r. Dwa lata wczesniej rozpoczyna sie budowe utwardzonej drogi Bialobrzegi – Stromiec. Powstaja odcinki dróg Falecice-Warka, Blotnica-Gózd i inne. Na podkreslenie zasluguje fakt, ze inwestycje drogowe byly prawie w calosci wykonywane z funduszy zainteresowanych gmin.
Juz 1 wrzesnia 1939 roku mieszkancy Bialobrzegów przezyli groze bombowego nalotu samolotów niemieckiej Luftwaffe. Z duzej wysokosci padly bomby w poblizu oddanego zaledwie przed trzema laty do uzytku mostu na Pilicy. W pierwszych dniach wojny takze zostala zbombardowana stacja kolejowa Dobieszyn. 8 wrzesnia 1939 roku szescioosobowy patrol minerski z Centrum Wyszkolenia Saperów wysadza jedno przeslo mostu na Pilicy. Tereny w Kamieniu, juz od pierwszych dni wojny byly wykorzystywane jako lotnisko polowe przez 22 eskadre II dywizjonu liniowego brygady bombowej, a nastepnie przez 63 Eskadre Obserwacyjna. Takze wrzesien 1939 roku przynosi Ziemi Bialobrzeskiej przelana krew zolnierzy 13 i 19 Dywizji Piechoty z armii „Prusy”, które zostaly rozbite miedzy Bialobrzegami a Ryczywolem. W nastepnych latach okupacji hitlerowskiej aresztowania, wywózki do obozów i rozstrzeliwania ludnosci, staly sie dniem powszednim spoleczenstwa. W bialobrzeskim getcie hitlerowcy osadzili okolo 4 tys. Zydów z okolicznych terenów. Jego likwidacja nastapila w czerwcu 1942 roku, kiedy to Zydzi zostali wywiezieni do obozu zaglady w Treblince.
Walka konspiracyjna na terenie Ziemi Bialobrzeskiej koncentrowala sie na dzialalnosci wywiadowczej, gromadzeniu broni oraz szkoleniach: bojowym, motorowym i sanitarnym. Z dzialalnosci bojowej na tym terenie warto wymienic: kilkakrotne niszczenie przewodów linii telefonicznej przy drodze Warszawa – Kraków, niszczenie dokumentacji w pracujacych dla okupanta mleczarniach i urzedach gmin, wymierzanie kar urzednikom niemieckim i ekspedycje karne przeciw elementom przestepczym. Teren w poblizu majatku Piekarty oznaczonym kryptonimem „Latarnia 421” odebral 2 zrzuty lotnicze skladajace sie w sumie z 4 cichociemnych oraz 19 zasobników i waliz.
Podczas okupacji niemieckiej tereny powiatu lezace na poludnie od Pilicy naleza do dystryktu radomskiego Generalnego Gubernatorstwa, natomiast teren gminy Promna nalezal do dystryktu warszawskiego. W styczniu 1945 roku konczy sie dla Ziemi Bialobrzeskiej koszmar okupacji hitlerowskiej. Podobnie jak w okresie miedzywojennym Pilica dzieli ten rejon na dwie czesci. Tereny na pólnoc od Pilicy przynaleza do powiatu grójeckiego, natomiast na poludnie to teren powiatu radomskiego.
Zasadnicze zmiany nastepuja dopiero w 1956 roku. Otóz w dniu 12 listopada 1955 roku zostalo podpisane rozporzadzenie Rady Ministrów w sprawie utworzenia m.in.: powiatu bialobrzeskiego oraz zmiany granic województwa warszawskiego i kieleckiego. Na podstawie powyzszego rozporzadzenia utworzono w dniu 1 stycznia 1956 roku powiat bialobrzeski, w sklad którego weszly z powiatu radomskiego: miasto Wysmierzyce, osada Bialobrzegi i 15 gromad (Blotnica, Bobrek, Dlugie, Gózd, Grotki, Grzmiaca, Kostrzyn, Mlodynie, Pierzchnia, Radzanów, Stromiec, Stromiec-Podlesie, Sucha, Szczyty, Witaszyn). Z powiatu grójeckiego województwa warszawskiego przylaczono 5 gromad: Broniszew, Pnie, Promna, Przybyszew i Rykaly. Powiat Bialobrzeski posiadal powierzchnie 673 km2, a zamieszkiwalo ten teren okolo 38 000 mieszkanców, w tym tylko okolo 2,5% mieszkanców mieszkalo w jedynym miasteczku na terenie powiatu w Wysmierzycach. Na potrzeby Powiatowej Rady Narodowej i innych wladz sredniego szczebla w rok pózniej oddano do uzytku nowy gmach przy obecnym Placu Zygmunta Starego. W dwa lata po utworzeniu powiatu, 1 stycznia 1958 roku Bialobrzegom przywrócono prawa miejskie (Rozp. Prezesa Rady Ministrów z 11 listopada 1957r.). Bialobrzegi sa wówczas miasteczkiem liczacym 2780 mieszkanców.
Rok 1972 przynosi likwidacje gromad i powolanie znacznie wiekszych gmin (Bialobrzegi, Promna, Radzanów, Stara Blotnica, Stromiec i Wysmierzyce). Powiat bialobrzeski przetrwal niecale 20 lat. W wyniku reformy administracyjnej kraju od 1 czerwca 1975 roku przestaja funkcjonowac powiaty. Szesc gmin Ziemi Bialobrzeskiej wchodzi w sklad nowego Województwa Radomskiego. W latach 1956-1975 teren powiatu bialobrzeskiego zmniejszyl sie m.in. o solectwa: Dlugie przylaczone do gminy Potworów, Ulów – przylaczony do gminy Klwów oraz Augustów przylaczony do gminy Grabów n/Pilica.
W ramach nowego podzialu administracyjnego Polski, który wszedl w zycie 1 stycznia 1999r., jako jeden z 38 powiatów ziemskich Województwa Mazowieckiego, zostal utworzony Powiat Bialobrzeski. Powiat w obecnym ksztalcie posiada powierzchnie 639 km2 i zamieszkuje go okolo 34 300 mieszkanców. Powierzchnia powiatu zmniejszyla sie o 34 km2 w stosunku do lat szescdziesiatych XX wieku. Ponad 24% ludnosci mieszka w dwóch miastach – Bialobrzegi i Wysmierzyce, natomiast gestosc zaludnienia powiatu wynosi 54 osoby na km2.
Szczególnym miejscem w powiecie jest Sanktuarium Maryjne w Blotnicy. Dekretem biskupa Jana Kantego Lorka z 25 lutego 1963 r. kosciól w Blotnicy otrzymal range Sanktuarium Maryjnego Ziemi Radomskiej. Staraniem biskupa Piotra Golebiowskiego papiez Pawel VI zezwolil na uroczyste zalozenie zlocistych koron na obraz Madonny Blotnickiej. 21 sierpnia 1977 roku ks. kardynal Karol Wojtyla wraz ks. biskupem Piotrem Golebiowskim w asyscie biskupów i licznych rzesz pielgrzymów, nalozyl korony na wslawiony Obraz. Byla to ostatnia koronacja cudownego obrazu przeprowadzona przez Karola Wojtyle jako Kardynala przed powolaniem Go na Stolice Apostolska.
Ireneusz Rzeczkowski